Hoe de Techno Viking-meme een van de meest belangrijke rechtszaken in de geschiedenis van het internet werd

De Duitse Techno Viking is een van de meest geliefde memes op internet. In de vier minuten durende video, gefilmd op straatfestival Fuckparade in Berlijn in 2000, zie je hoe een halfnaakte beer van een vent een jonge raver bij de lurven pakt omdat die hard tegen een vrouw opbotst, hoe hij vervolgens water krijgt aangeboden van een van zijn onderdanige volgelingen, en uiteindelijk uitbreekt in de technodans der technodansen. De man, met zijn kenmerkende kop, Robin Hood-achtige moraal en fenomenale moves, veroorzaakte een internetexplosie van gifjes, youtube-video's, t-shirts en zelfs in een serie actiefiguren, compleet met niet-matchende sokken.

Maar de viral video veranderde ook in een juridische nachtmerrie voor Duitse kunstenaar en documentairemaker Matthias Fritsch, de man die de beroemde scène filmde.

In 2009 ontving Fritsch een brief van de advocaat van Techno Viking waarin stond dat hij zijn privacy had geschonden door de beelden op internet te plaatsen – Techno Viking bleek iemand te zijn die erg op zijn privacy is gesteld, en zijn echte naam is nooit naar buiten gekomen. Hij spande een rechtszaak aan tegen Fritsch en eiste dat alle beelden, zowel de originele als de bewerkte, van het internet zouden worden gehaald. Het werd de eerste rechtszaak in Duitsland waarin het recht op privacy werd behandeld in relatie tot de 'remixcultuur' van internet, wat gaat over een belangrijk dilemma: als iemand een wereldberoemde meme wordt maar daar totaal niet op zit te wachten, waar trekken we dan de grens?

Na een drie jaar durend gevecht oordeelde de rechter dat Fritsch alleen afbeeldingen van de Techno Viking mag gebruiken als die zo zijn bewerkt dat hij niet kan worden herkend, en dat de creaties van de fans online mogen blijven. Fritsch besloot een documentaire te maken over dit hele proces, omdat hij denkt dat dit een historische mijlpaal is in de geschiedenis van het internet. Volgens Fritsch laat dit verhaal precies het grijze gebied zien waarin memes zich juridisch bevinden, en tegelijkertijd hoe noodzakelijk het is dat er nieuwe wetten en regels komen om de snelgroeiende internetcultuur te kunnen handhaven.

Via crowdfunding kreeg Fritsch het vorig jaar voor elkaar om zijn film te bekostigen, en 15 oktober zette hij een verkorte versie gratis online. We spraken met de filmmaker over zijn documentaire, over wat de uitspraak van de rechter betekent voor kunst op het internet, en natuurlijk wat er door al deze commotie gebeurde met Techno Viking.

THUMP: Aangezien je geen afbeeldingen van Techno Viking mocht gebruiken, hoe heb je de documentaire gemaakt?
Matthias Fritsch: Techno Viking gaat over veel meer dan alleen de protagonist afbeelden, het is een viral fenomeen dat duizenden variaties kent. De meeste creaties bevatten originele fragmenten uit mijn film Kneecam no.1, maar het inspireerde mensen ook tot het maken van strips, 3d-animaties, tekeningen, olieverfschilderijen, beelden, actiefiguren, blogs en artikelen.

Waarom denk je dat Techno Viking zo'n bezwaar had tegen het gebruik van zijn afbeelding? Heb je met hem gesproken?
Helaas heb ik nooit de kans gekregen om met hem te praten. Ik vertelde zijn advocaat steeds weer dat ik hem graag persoonlijk zou willen ontmoeten, maar er was geen interesse vanuit zijn kant. Ik kaart dit probleem aan in het einde van de film. Ik hoop dat we ooit de kans krijgen om elkaar te ontmoeten. Tenslotte zitten we toch een beetje in hetzelfde schuitje – we hebben beiden de controle verloren, maar we hebben allebei verschillende benaderingen hoe ermee om te gaan.

Heb je de video gemaakt met een soort verborgen camera? Op een gegeven moment lijkt het alsof de beelden vanuit een tas geschoten zijn. Is dat het probleem, dat Techno Viking niet wist dat hij gefilmd werd?
Nee, de camera was niet verstopt, het was een wide-angle fisheye-lens. Ik hield de camera gewoon in mijn hand, ter hoogte van mijn knieën. Techno Viking kijkt zelfs eventjes recht in de camera, tijdens het dansen.

Vind je de uitspraak van de rechter onterecht? Kun je uitleggen waarom je de rechtszaak 'absurd' noemde?
Ik denk dat de uitspraak laat zien dat de rechters mijn werk niet begrijpen als kunst. Ze zien het conceptuele frame niet. Anderzijds besloten ze namelijk wel dat andere gebruikers, die niet het originele materiaal gebruiken in zelfgemaakte strips, tekeningen en andere creaties, zichzelf moeten kunnen uitdrukken. Dat zegt wel iets. Het is absurd omdat Techno Viking zichzelf helemaal van het internet af wil hebben, maar dat is uiteraard onmogelijk met zo'n viral fenomeen. Bovendien wekt het Streisandeffect alleen maar meer interesse en aandacht op voor de meme. Het slaat nergens op om te proberen dit in een rechtbank op te lossen. Het zou veel logischer zijn geweest om dit op een menselijker niveau met elkaar te regelen, en bijvoorbeeld de opbrengsten te delen die eraan verdiend zijn.

Hoeveel heb je verdiend met de video?
Voordat hij zijn eerste advocaat stuurde had ik in twee jaar tijd 10.000 euro verdiend.

Was jij een van de eerste mensen die aangeklaagd werd voor een meme?
In Duitsland was dit de eerste meme-zaak die in de rechtbank kwam. De veroordeling is gebaseerd op wetten die honderd jaar oud zijn. Ze werken niet voor de memecultuur omdat het een wereldwijd fenomeen is en niet gecontroleerd kan worden. Gebruikers die viral materiaal in hun content mixen, bevinden zich in een risicovolgebied. In het geval van de Techno Viking-video riskeert iedere Duitser die het originele materiaal gebruikt, om in een soortgelijke situatie als ik terecht te komen: het moeten betalen van duizenden euro's om alleen al uit te zoeken wat de juridische situatie is. En nog steeds hangt de uitspraak af van de desbetreffende rechters. Dat is geen basis voor de levendige remixcultuur zoals we die kennen op het internet. De wetten hier in Duitsland moeten duidelijker aangeven waar de grenzen liggen.

Wat is er allemaal gebeurd in de afgelopen twee jaar sinds de uitspraak?
Techno Viking wilde dat de comic-variaties en beelden van zijn silhouet, uit een reeds gecensureerde film-still op mijn website, gecensureerd werden. De rechtbank wilden uiteindelijk geen gehoor geven aan die eis en suggereerde daarom dat hij zijn eis zou intrekken, zodat hij minder geld hoefde te betalen. Als de rechtbank een zaak officieel afwijst zijn de kosten namelijk dubbel zo hoog.

Hoe heeft deze ervaring jouw benadering van films maken beïnvloed?
Sinds de uitspraak van de rechter weet ik waar de grenzen ongeveer liggen. Maar helaas niet voor de volle honderd procent, omdat de uitspraak een beetje vaag blijft over censuur. Sommige advocaten zeggen zelfs dat een silhouet al een schending is van iemands privacy-rechten.

Michelle Lhooq is THUMP's features editor. Volg haar via Twitter.