We spraken documentairemaker Alex Gibney over zijn nieuwe film ‘Finding Fela’

Fela Kuti is een belangrijker cultfiguur dan hij zelf ooit in zijn leven toegaf. In de vroegere jaren zeventig stond hij aan de wieg van Afrobeat - een mix van de Afrikaanse gospel die hij meekreeg van zijn Nigeriaanse opvoeding, en van de jazz, funk en soul die hij tijdens zijn verblijf in London en de VS oppikte.

In Nigeria streed Fela's moeder tegen het kolonialisme, en ze was een feministisch activiste; deze houding tegen het establishment zou Fela later ook omarmen. Gedurende de jaren zeventig, nadat hij weer naar Nigeria verhuisde, richtte Kuti de Kalakuta Republic op, een commune en opnamestudio, en verklaarde hij zijn band onafhankelijk van de staat Nigeria. Vanaf dat punt lag hij voortdurend in de clinch met de Nigeriaanse regering.

In zijn nieuwe film, Finding Fela, onderzoekt documentairemaker Alex Gibney het leven en de muziek van de artiest. Ik sprak Gibney over dit interessante project.

VICE: Hoi Alex. Hoe is deze documentaire tot stand gekomen?
Alex Gibney:Ik had al eerder Fela's muziek gehoord, maar om een of andere reden bleef het niet hangen, totdat ik op gegeven moment de musical Fela! zag. Ik had meteen zin om zijn muziek te luisteren en de archieven in te duiken. Stephen Hendels, de producent van de voorstelling, benaderde mij. Hij wilde een film produceren over de reis die de voltallige musicalbezetting en crew uit Amerika maakten naar Lagos - de hoofdstad van Nigeria -, waar ze ook zouden gaan optreden.

Gedurende de opnames werden we steeds meer betoverd door de echte Fela en vonden we nog niet eerder vertoonde beelden van hem. Daarom schoof het onderwerp van een verslag van musicalreis naar 'Finding Fela' - wie is deze man en waarom betekent hij nog zoveel voor ons?

Iemand in de film vertelt hoe de musical een bedreiging vormt voor Fela's status als relatief onbekende artiest. Is dit een wezenlijk gevaar? Is dat überhaupt een zorg voor jou?

Nee, helemaal niet. Maar de choreograaf van de musical, Bill T. Jones, sprak over hoe een aantal diehardfans van Fela het altijd leuk vond dat zij als een van de weinigen zijn muziek echt kenden. 'Oh man, als je nog niet van Fela Kuti hebt gehoord, dan staat je wat leuks te wachten. Maar houd het wel onder ons.' Bill stond voor de taak om van Fela's leven een grote Broadwaymusical te maken, en mensen waren nogal achterdochtig over zijn motieven, ze dachten dat Fela kapot zou worden gemaakt als zijn muziek te populair zou worden. Maar ik zag het probleem niet. Dankzij de musical ontdekte ik Fela opnieuw.

Hoe verschilt de musical van een Fela Kuti-concert door een imitator? Ik heb musicals altijd een beetje cheesy gevonden - raakt er niet iets oprechts kwijt in de voorstelling?

Het is niet de echte Fela Kuti en ik denk dat het heel belangrijk en waardevol is dat je ook de echte Fela in de film ziet. De musical vind ik echt een kunstwerk, omdat het in één avond de muziek en de worstelingen uit Fela's leven weet op te sommen. Het is echter geen ode aan zijn persoon, maar meer een volledig gerealiseerd kunstwerk, met een andere agenda dan die van Fela.

Fela ging naar Trinity College in Londen, waar hij jazz luisterde en trompet leerde spelen. Hoe veranderde zijn tijd daar zijn muziek?

Hij ging eigenlijk naar Londen om dokter te worden, maar hij kwam er al snel achter dat dat niet ging werken, dus schreef hij zich in voor de Trinity College of Music. In de film laten we een rapport van hem zien; je ziet dat hij was gezakt voor heel veel vakken. Hij was meer bezig met hangen in de Londense clubs en jazz luisteren. Jazz had een grote invloed op hem en hij mixte die sound met het toenmalige Nigeriaanse popgeluid dat 'highlife' werd genoemd. Dat gecombineerd met de beginselen van funk en artiesten als James Brown - die hij in Amerika ontdekte -, bracht hij bij elkaar om Afrobeat te vormen. Een prachtige mix van een tal aan verschillende muzikale stromingen. Alles van traditionele Afrikaanse polyritmiek tot christelijke kerkmuziek tot funk and jazz kwam bijeen in Afrobeat.

Soulmuzikanten omarmden ook het highlife-genre. Hoe bouwde Fela erop voort?

Hij deed gewoon meer ingrediënten in zijn muziekmengsel. Een van de dingen die hij in de VS ontdekte was dat er altijd een centrale 'groove' moest zijn, omdat hij zoveel verschillende elementen bij elkaar bracht. Hierbij speelde drummer Tony Allen een belangrijke rol. Later werd het een soort hypnotische, trance-achtige groove, maar in de vroege dagen was het vooral heel funky waar iedereen op ging dansen.

Ik vond het fascinerend hoe Fela tijdens zijn liveshows met zijn publiek sprak en hen betrok bij zijn muziek.

Het was een soort hoor en wederhoor met het publiek. Maar het was ook een discussiegroep die kwesties van die tijd bespraken, waarbij Fela aansneed wat er allemaal aan de hand was. Het is beetje als hoe Lenny Bruce een tijdje stopte met comedy om het misbruik van macht door de Amerikaanse regering aan te kaarten. Zo beïnvloedde hij ook veel kinderen in Lagos en engageerde hij zijn publiek.

Fela had AIDS en had onbeschermde seks. De musical liet dat detail achterwege; waarom besloot jij het toch in de documentaire te behandelen?

Ik vond dat belangrijk, omdat het echt was. Het was iets dat de musical niet besprak, omdat zij die diepgang niet aankonden. Zij selecteerden een deel uit Fela's leven zonder door te gaan tot het einde.

Ik vond dat tot het einde gaan heel belangrijk, zeker als je bedenkt dat het leven van Fela uiteindelijk zijn tol eiste, namelijk zijn geestelijke gezondheid. Zoals veel andere machtige, charismatische mannen, kreeg hij waanideeën. Hij genoot van veel seks en hij liet zich niet bedwingen door het feit dat hij besmet was met HIV. Hij erkende niets een dat een dergelijke ziekte überhaupt bestond. Weet je, hij was de grote Fela Kuti, en hij had de dood in zijn 'buidel' (hij veranderde zijn tweede naam naar Anakalupo, wat letterlijk 'Hij die de dood in zijn buidel draagt' betekent). En hij weigerde onder ogen te zien dat hij ziek was. Zelfs toen hij laesies op zijn huid kreeg, verklaarde hij dat hij als een slang aan het ontvellen was.

Maar natuurlijk bracht hij daarmee veel mensen in gevaar. Het was dan ook een belangrijk moment toen zijn broer - die ironisch genoeg een dokter was - tijdens zijn begrafenis in Nigeria opstond en zei: 'Als [HIV] Fela kan doden, dan kan het iedereen doden.' Dat was een machtig moment, en het hielp mensen stappen vooruit te zetten. Maar je moet wel aanvaarden dat Fela er echt waanideeën over had.

Wat is je het meest bijgebleven bij het maken van de film? Wat is volgens jou Fela's nalatenschap?

Het was een vurig type. We hebben het net de hele tijd gehad over zijn gebreken, maar later in zijn leven maakte hij ook een paar van zijn mooiste nummers. Hij was een belangrijk figuur voor ons om te begrijpen hoe een artiest tegen het establishment aan kon schoppen. Niet door agressie bij de mensen op te roepen, maar juist door te zeggen dat je kunst moet omarmen en je je hart ermee kan vullen - op een manier die geen enkele dictator van je af kan nemen. Dat is voor mij heel interessant. Hier is een man die alles heeft opgeofferd voor zijn kunst.