De val van een dictatuur zorgde voor een explosie van experimentele muziek in Brazilië

In 1985 werd na meer dan twintig jaar een rechtse militaire dictatuur beëindigd door het Braziliaanse volk. Dit regime begon ooit nadat een linkse president werd omgelegd met behulp van de CIA. Deze vermoorde leider was João Goulart, een man die zich onder meer hard maakte voor de nucleaire ontwapening van Zuid-Amerika.

De val van de dictatuur zorgde voor een explosie van experimentele muziek in het land, doordat artiesten eindelijk aan de slag konden met nieuwe instrumenten. De geluiden die ze daarmee in de jaren tachtig creëerden, vermengden ze met Zuid-Amerikaanse elementen als veldopnames uit de Amazone en natuurlijk jazz. Hiermee probeerden de artiesten de muzikale identiteit van Brazilië een eigen draai te geven.

De jaren zestig en zeventig stonden in Brazilië vooral in het teken van de stromingen Tropicália en Música Popular Brasileira, met artiesten als Os Mutantes en Gilberto Gil aan het roer. Toen het land zich wat globaler ging ontwikkelen in de jaren negentig, werd Braziliaanse popmuziek ook nog weleens in het buitenland geluisterd. Maar de experimentele muziek uit de jaren tachtig werd nooit een internationaal succes, en in het land zelf waren de meeste mensen ook niet bekend met deze stroming.

In de laatste paar jaar is er steeds meer interesse gekomen voor deze muziek, wat zich nu heeft gemanifesteerd tot de onlangs uitgekomen compilatie Outro Tempo: Electronic and Contemporary Music in Brazil (1978 – 1992). De plaat werd uitgebracht door Music From Memory, die altijd weten te verrassen met de vondsten die zij doen.

Voor muzikanten, kunstenaars en schrijvers uit Brazilië was de dictatuur een tijd van politieke onderdrukking, ook wel de 'vazio cultural' (cultureel vacuüm) genoemd. Artiesten als Milton Nascimento moesten muziek opnemen zonder tekst om zo de opgelegde censuur te omzeilen. Op Outro Tempo hoor je de creatieve vrijheid die artiesten opeens kregen, waarbij geen enkele muzikant klinkt als de andere. Van de proto-vaporwave van Piry Reis tot de door tai chi geïnspireerde muziek van Priscilla Ermel.

Omdat ik meer wou weten over deze vreemde, ondefinieerbare muziek, sprak ik met de man die het album samenstelde: de in Madrid geboren maar in Londen woonachtige producer John Gómez.

THUMP: Ha John! Vertel eens: hoe ben je in aanraking gekomen met al deze muziek? John Gómez: Ik hield altijd al van Braziliaanse muziek. Het Maria Rita-liedje dat op het album staat vond ik ooit in Japan. Het klonk als iets wat ik nooit eerder had gehoord. Wat me zo aantrok tot dit nummer, was dat het een samenwerking is met de groep Uakti, die eigen instrumenten maakte en werkte met Philip Glass. Alle instrumenten op die plaat zijn akoestisch, maar toch klinkt het op een bepaalde manier elektronisch. Ik kocht online negen exemplaren en gaf ze weg als cadeautjes. Nu zijn ze een fortuin waard. Vanaf dat punt ben ik gaan onderzoeken of er meer muziek bestaat in die categorie.

Ik was op zoek naar iets dat best specifiek is, een geluid dat misschien alleen in mijn hoofd bestond. Ik wou verschillende dingen op een plaat gooien en daarmee mensen aanspreken die van verschillende soorten elektronische muziek houden. In 2015 kwam ik in contact met een hoop van de muzikanten die op de plaat staan. In 2016 stapte ik in het vliegtuig naar Brazilië om ze te ontmoeten.

Hoe populair was al die muziek toen het oorspronkelijk uitkwam?
Dat is moeilijk te zeggen. Enkele releases kwamen uit op het label van Egberto Gismonti: Carmo Records. Hij was zeer belangrijk in de scene. Ik weet niet hoeveel er van die platen werden geperst, maar omdat Gismonti's naam eraan verbonden was, verkochten ze waarschijnlijk best goed. Maar er kwamen ook platen uit die in eigen beheer werden uitgebracht, met misschien een oplage van vijfhonderd tot duizend.

Het Andréa Daltro-liedje op Outro Tempo is bijvoorbeeld helemaal gemaakt met behulp van een soort crowdfunding. Op de cover van een van haar platen staat dat het een 'afhankelijke productie' is. Toen ik haar vroeg wat ze daarmee bedoelde, vertelde ze dat ze afhankelijk was van haar vrienden, die haar hielpen met het betalen van studiotijd. Ze gaf haar vrienden daarna een voucher, waarmee ze dan de plaat konden ophalen zodra die uit was. De meeste van deze albums liggen dus waarschijnlijk bij vrienden in huis, maar een kennis van mij kreeg er onlangs een aangeboden in Japan voor zeshonderd euro. Mensen betalen tegenwoordig een hoop geld voor deze muziek.

Toen ik met Egberto Gismonti praatte over dat zijn muziek nauwelijks werd opgemerkt, zei hij: "Ik heb een carrière van veertig jaar achter de rug en ik heb honderdduizenden platen verkocht. Waar heb je het over?" Sommige artiesten zijn zeer succesvol, anderen niet echt. De meeste muzikanten schrokken zich een hoedje toen er opeens iemand uit Londen voor hun deur stond die hun muziek wilde uitbrengen.

Hoe heb je al deze artiesten bij elkaar op een plaat gekregen?
Dat was best moeilijk. Er was een sonische connectie tussen alle artiesten, maar ik moest ook een verhaal vinden. Langzaam begon ik een patroon te herkennen. Sommige artiesten waren meer met politiek bezig dan anderen, maar iedereen voelde zich verstikt door het regime. Fernando Falcão, de enige muzikant op de compilatie die is overleden, was lid van een radicale linkse groep. Hij moest het land verlaten omdat hij zijn leven niet meer zeker was, en nam zijn albums op in Parijs.

De dictatuur eindigde in 1985, de compilatie begint in 1978. Waren er grote veranderingen in de muziek toen de dictatuur viel? En wat kan je vertellen over de censuur tijdens het regime?
Tijdens de dictatuur mocht je pas muziek uitbrengen wanneer de overheid goedkeuring gaf. De Tropicália-liedjes uit de jaren zestig waren voor een groot deel protestmuziek, maar de muzikanten hebben geheimtaal verzonnen om zich te kunnen uiten. Tegen het einde van de dictatuur ging de muziek niet zozeer over onderdrukking maar meer over specifieke onderwerpen, zoals de staat van de Amazone, het ontbossen van het regenwoud en de rechten van de inheemse bevolking.

Tot 1988 had de inheemse bevolking geen rechten in de Amazone, en Brazilië was daar hoofdverantwoordelijk voor. Het eind van de dictatuur bracht een hoop nieuwe problemen met zich mee. Er was een enorme financiële crisis en het was het begin van globalisatie. Allerlei sociale problematiek begon op te borrelen, en de muziek refereert daarnaar.

Outro Tempo: Electronic and Contemporary Music in Brazil is nu uit op Music From Memory.