Hoe de autonome mens verandert volgens "Do Androids Dream of Electric Sheep"

Met de dreiging van global warming en de steeds realistischer wordende robots om ons heen, wordt de lading van Do Androids Dream of Electric Sheep steeds relevanter. Sheep is een van de vele verhalen die de geniale auteur Philip K. Dick heeft geschreven in zijn korte, maar krachtige leven. Het is de inspiratiebron geweest voor de film Blade Runner waarin het beeld van het science-fiction subgenre genaamd cyberpunk werd neergezet: een film-noir met een detective-verhaal. De dystopische thema’s die cyberpunk behandelen zijn overladen met technologieën en doemscenario’s en zijn geïnspireerd op een duister toekomstbeeld. In Cyberpunk narratieven is er altijd een groep die weerstand biedt tegen de dominante groepen en krachten in de maatschappij die de technologie en productie daarvan in handen heeft, en daarmee vaak ook de hele maatschappij. Sheep gaat daarnaast over het steeds kleiner wordende verschil tussen mens en androïde en de gevaren die deze ontwikkeling met zich mee brengt. Echter komt die dreiging voornamelijk voort uit de mens en niet op de androïde die er zo veel op lijkt.

Het belangrijkste gevaar in het boek is dus niet zozeer World War Terminus, een massale kernoorlog die voor het uitsterven van bijna alle dieren zorgde. De belangrijkste gevaren komen voort uit de pogingen van de mens om zichzelf na te maken. Sheep draait om androïdes die naar het evenbeeld van de mens gemaakt zijn en men slaagt steeds beter in het creëren van de perfecte nep-mens. Dit maakt de taak van Rick Deckard, de hoofdpersoon, alleen maar moeilijker, want zijn baan als bounty-hunter/detective bestaat er uit om illegale androïdes te “pensioneren.” Een vervroegd pensioen houdt voor een androïde een enkeltje oud ijzer in. Waarom ze kapot gemaakt moeten worden? Omdat het om ontsnapte robots gaat die zich hebben vrijgeworsteld van hun eigenaar, waarschijnlijk met geweld. Kortom, het zijn geen personen maar bezittingen.

Roy Batty, een android, weet het als geen ander.

Deze androïdes, in Blade Runner onder andere gespeeld door Rutger Hauer, zien er behoorlijk menselijk uit en zo gedragen ze zich ook. Ze zijn koppig, willen vrijheid en een langer leven. Daarom reizen ze vanuit de ruimte-koloniën naar de aarde af om daar vervolgens een hartig woordje met hun maker te spreken. De robots die wij kennen zullen ons nog niet met lastige, existentiële vragen en verzoeken bestoken, maar die moeten we wel aan onszelf gaan stellen.

Met de vooruitgang van innovatie en (bio-)technologie begint de mensheid steeds meer zijn eigen maker te worden en heeft grote delen van de evolutie in eigen handen genomen. Ook zijn we inmiddels in staat om uit het niets nieuw leven te creëren. Iedereen kent het verhaal waarschijnlijk wel van Dolly het schaap dat is gekloond, maar tegenwoordig is het ook al mogelijk om volwassen mensen te klonen. De mens wordt steeds maakbaarder, en biohacking is allang niet zo’n gek idee meer. Deze snelle vooruitgang brengt ook een grote verantwoordelijkheid met zich mee.

Dolly brengt naast haar tweelingzus ook ethische vraagstukken met zich mee.

Die vooruitgang kan namelijk extreme implicaties hebben. Één daarvan is dat een bepaalde groep mensen de slaaf wordt van technologie en van diegenen die ze in handen hebben. De androïden in Sheep functioneren voor een groot deel als metafoor voor de mens die zichzelf probeert los te worstelen van zijn, schijnbaar van hogeraf opgelegde, beperkingen. Die beperkingen, die voortkomen uit onderdrukking, worden heel fysiek gemaakt bij de androïden. Zo hebben ze maar een beperkte levensduur en worden ze niet erkend als persoon.

Dat is natuurlijk niet heel sjofel en daarom komen de androïden ook in opstand. In een ietwat Marxistische lezing van het boek zou je dus kunnen concluderen dat de androïden het proletariaat voorstellen die proberen de machthebber omver te werpen. Als men die interpretatie doorzet wordt duidelijk dat de machthebber, in de vorm van de Tyrell Corporation in het boek, geen eenduidige manier heeft om zijn invloed uit te oefenen. Het is een onderdeel van een complexe structuur die diep in de samenleving zit geworteld en niet door een opstand van een aantal lastige androïden verholpen kan worden. De androïden eindigen dan ook op de schroothoop na een kort maar krachtig leven.

Waar komt die complexiteit dan precies vandaan en hoe zorgt het ervoor dat hun opstand onsuccesvol is? Dit komt doordat de samenleving, net als de robots die het voortbrengt, functioneert als een machine. In Sheep lijkt het zo dat het hoofd van de Tyrell Corporation aan de knoppen van die machine zit, maar schijn bedriegt. Hij legt namelijk uit dat hij alleen maar inspeelt op de markt en dat ook hij vervangbaar is. De complexiteit komt dus voort uit het feit dat de mens binnen de maatschappij functioneert als een klein onderdeeltje die bepaalde handelingen uitvoert zonder ooit het gehele plaatje te zien.

De werking van de markt bepaald dus wat er in de maatschappij gebeurd. Mensen zijn straks niet meer nodig als robots het werk vervangen, maar dat is niet per se een probleem. Dit is het wel wanneer de markt gedereguleerd blijft en er geen beleid gemaakt wordt waarbij de rijkdom eerlijk wordt verdeeld. Wanneer je niet meer in je behoeftes kunt voorzien omdat je geen werk meer hebt kun je wel boos worden op de robots die daar deels voor hebben gezorgd, maar het is beter om dat allemaal voor te zijn.

Ik heb daarom wel een paar voorstellen: verenig je met anderen net als de paar androïden in Sheep en worstel je los van de ketenen die de hedendaagse maatschappij aan je enkels heeft gezet, maar riskeer daarbij een serieuze gevangenisstraf of erger. Een andere suggestie is om het voortouw te nemen bij het radicaal hervormen van de verdeling van kapitaal, maar dat lijkt me een zeer lastige en zeker ook geen ongevaarlijke oplossing. Maar misschien moeten we allemaal het voorbeeld volgen van de man die een verzoek indiende bij de president van de V.S. om kapitalisme af te schaffen.