Hoe de Poolse regering extreemrechtse groepen in het zadel helpt

Nadat vorig jaar in Polen het bijna volledige abortusverbod werd goedgekeurd, kwamen vrouwen massaal in opstand. Sommige demonstranten muntten het op kerken, omdat ze de katholieke kerk deels verantwoordelijk hielden voor deze drastische inperking van vrouwenrechten. Aan de andere kant stonden de extreemrechtse ultranationalisten, vaak aangevuld door hooligans, die zichzelf opwierpen als beschermers van de kerk en de confrontatie aangingen met de demonstranten.

Bij de Heilig Kruiskerk in Warschau werden vrouwen van de trappen van de kerk getrokken door mannen, waarna de ultranationalistische leider Robert Bąkiewicz aankondigde dat hij een “nationale garde” zou vormen om de demonstranten, die hij “linkse barbaren” noemde, te bestrijden.

“We zullen elke kerk beschermen, elk district, elke stad, elk dorp,” zei hij. “Het zwaard van gerechtigheid hangt boven ze en als het nodig is zullen we ze tot stof laten wederkeren en deze revolutie de kop indrukken.”

Hoewel de politie waarschuwde dat de extreemrechtse burgerwachten de situatie zo lieten escaleren, werden ze openlijk gesteund door de conservatieve regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid. De partijleider daarvan, Jarosław Kaczyński, riep de katholieken op om zich te mobiliseren en de kerken te verdedigen, en partijlid Tomasz Rzymkowski sprak zich positief uit over de “jonge nationalisten” die de kerk tegen de “barbaren” verdedigden. 

Die confrontaties waren nogal heftig, maar nieuw waren ze eigenlijk niet.

De afgelopen jaren hebben zich veel vergelijkbare gevallen voorgedaan in Polen. Ultranationalistische groepen zoeken geregeld op een gewelddadige manier de confrontatie op met mensen die zich hardmaken voor progressieve kwesties, van abortus tot lhbtq-rechten. De ultranationalistische groepen hebben vaak banden met neofascistische bewegingen en de hooliganscene, en voelen zich aangemoedigd door de nationalistische koers van de regering. Keer op keer werpen ze zichzelf op als gewillige voetsoldaten in de verhitte cultuuroorlog.

In tegenstelling tot alle eerdere Poolse regeringen na het communistische tijdperk heeft de populistische regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid, sinds ze in 2015 aan de macht kwam, het land in hoog tempo naar eigen smaak omgevormd – op een manier die volgens critici de democratische orde bedreigt.

De partij heeft loyale rechters aangesteld, hun grip op de media verstevigd en geprobeerd om progressieve waarden systematisch aan banden te leggen. Recht en Rechtvaardigheid heeft met haar nationalistische agenda minderheden gedemoniseerd, polarisatie in de samenleving aangewakkerd en ervoor gezorgd dat extreemrechtse sentimenten vanuit de marge in de mainstream konden sluipen.

Daar heeft de partij veel kritiek op gekregen, zowel vanuit Polen zelf als vanuit het buitenland. Adam Bodnar, de voormalige ombudsman en commissaris voor de mensenrechten in Polen, zegt dat Recht en Rechtvaardigheid de Poolse democratie ondermijnt, vooral door de manier waarop ze extreemrechts in de hand speelt.

“Het is heel gevaarlijk voor de democratie dat de leider van dit land samen met extreemrechtse organisaties een monopolie heeft op geweld,” zegt hij tegen VICE. Daarmee doelt hij vooral op de goedkeurende houding van Recht en Rechtvaardigheid ten opzichte van de ultranationalistische “kerkbeschermers” bij de abortusdemonstraties. “Ze spelen met vuur, want je geeft ze mogelijkheden. Je geeft ze een plek in het staatsbestel.”

De modus operandi van de leden van Recht en Rechtvaardigheid bestaat er vooral uit dat ze minderheden als zondebok aanwijzen en zo hun conservatieve achterban tevreden stellen. De partij kwam in de regering toen de Europese vluchtelingencrisis volop in gang was, en golfde mee op sentimenten tegen migranten en de islam in het bijzonder – ondanks dat Polen een vrij homogene bevolking heeft met weinig moslims en er geen belangrijke migratieroutes door het land heen lopen.

Daarna werd de lhbtq-beweging de nieuwe zondebok van de regering. In verkiezingscampagnes schilderden de belangrijke politici homorechten af als iets gevaarlijks: een schadelijke ideologie die de traditionele, katholieke familie-eenheid bedreigt.

De aanvallen komen uit de bovenste regionen van de partij. Kaczyński noemt de roep om meer lhbtq-rechten een “grote bedreiging” en heeft gezegd dat het “in essentie een aanval op kinderen” is. Andere Recht en Rechtvaardigheid-politici hebben getweet dat Polen “het mooist is zonder lhbtq’ers” en vergeleken het homohuwelijk met bestialiteit. En zo’n honderd gemeenteraden – die ongeveer een derde van het Poolse grondgebied vertegenwoordigen – hebben hun gemeenten tot “lhbtq-vrije zone” uitgeroepen.

Zulke haatdragende taal van de machthebbers heeft de vijandigheid richting de lhbtq-gemeenschap stevig aangewakkerd. Bij evenementen als de Pride-mars in Bialystok werden de demonstranten aangevallen door een menigte van hooligans, ultranationalisten en katholieken, die daar zonder straf mee wegkwamen. 

“Mensen werden aangevallen, op straat achtervolgd, in elkaar geslagen, en er werden stenen en flessen met pis naar ze gegooid ,” zegt Ola Kaczorek, medevoorzitter van Miłość Nie Wyklucza (‘Liefde sluit niet uit’), een groep die zich inzet voor het homohuwelijk.

In oktober kwam de uitspraak van het Poolse constitutionele hof dat abortus ook verboden werd in het geval van ernstige foetale afwijkingen. De beslissing werd genomen door rechters die grotendeels door Recht en Rechtvaardigheid waren aangesteld, en zorgde ervoor dat een van de weinige nog overgebleven wettelijke gronden voor abortus werd verboden – de grond die het meest voorkwam. Critici zagen het als nieuw dieptepunt in de systematische aanval op vrouwenrechten door de regeringspartij.

“Het is alsof je in oorlog bent met je eigen regering,” zegt Justyna Wydrzyńska, bestuurslid van Abortus Zonder Grenzen.

Ombudsman Bodnar zegt dat het abortusverbod – dat sinds januari van kracht is – iets is wat de overheid aan de katholieke kerk “verschuldigd” is. “Als de kerk zo’n sterk standpunt inneemt, moeten de overheid daar gehoor aan geven door de toegang tot abortus te beperken.”

Dit alles heeft de extreemrechtse groepen steeds brutaler gemaakt. Dat kwam vooral duidelijk tot uiting bij de mars die op 11 november in Warschau werd gehouden ter ere van de Poolse Onafhankelijkheidsdag. De nationale feestdag van Polen wordt nu al tien jaar gekaapt door een coalitie van extreemrechtse groepen, onder leiding van Bąkiewicz. Gewone, patriottische Polen komen in de hoofdstad massaal samen met hooligans en neofascisten vanuit het hele land, en zelfs daarbuiten.

De mars, die de afgelopen jaren drastisch veel groter is geworden, gaat vaak over in geweld, waarbij hooligans met vuurpijlen in botsing komen met de politie. Vorig jaar werd er een vuurpijl afgevuurd op een huis waar vrouwenrechten- en lhbtq-spandoeken aan hingen, waardoor het in de fik vloog.

Dit soort brandhaarden zijn uiteindelijk ook een weerspiegeling van de opvattingen van Recht en Rechtvaardigheid. De Onafhankelijkheidsdag van vorig jaar had als thema ‘Onze beschaving, onze regels’ en was nogal homofoob van toon, waarmee het een verlengstuk vormde van de anti-lhbtq-standpunten van de regering.

Het evenement werd gepromoot met een poster waarop een ridder zijn zwaard in een regenboogster steekt, en de aanwezigen droegen spandoeken waarop ‘Normaal gezin, sterk Polen’ stond – een slogan die rechtse partijen vaker gebruiken om zich uit te spreken tegen lhbtq-rechten.

Linkse en progressieve Polen voelen zich ondertussen in het nauw gedreven. Vooral bij minderheden heeft de toegenomen agressiviteit flink zijn tol geëist.

“Lhbtq-jongeren groeien nu op in deze situatie met het idee dat er iets inherent mis met ze is,” zegt Kaczorek.

Het is erg lastig om weerstand te bieden aan Recht en Rechtvaardigheid, die almaar autoritairder wordt. Halverwege april werd Adam Bodnar ontheven uit zijn functie als ombudsman, die een van de weinige onafhankelijke waakhonden van de regering was, door dezelfde rechters die in oktober de abortuswet hadden aangepast. Zijn vertrek leidde tot demonstraties op straat, en ngo’s zeiden dat het juridisch niet helemaal in de haak was. Volgens Human Rights Watch zat de regering erachter en is het vrijwel zeker dat zijn vervanger iemand van de regeringspartij is.

Maar ondanks dit soort uitdagingen laten de progressieve Polen zich niet zomaar uit het veld slaan. “Dit is mijn thuis,” zegt Kaczorek. “Ook al haat Polen mij – ik hou van dit land.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE World News.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.